The love of Richard Nixon ? Een song, een biografie en 4 Nixon-films. (Deel 2)

Richard Nixon was een donkere, onevenwichtige en tragische figuur die het niet zo nauw met de wet nam: geknipt materiaal voor Hollywood dus. Ik keek zeer geboeid naar vier uitstekende fictie-films, waarin hij een cruciale rol speelt.

De oudste en bekendste film is All the president’s men van Alan Pakula (1928-1998), een politieke thriller over het Watergateschandaal uit 1976, bekroond met 4 Oscars. De film was gebaseerd op het in de vorige bijdrage al vermelde, gelijknamige boek uit 1974 van de Washington Postjournalisten Carl Bernstein en Bob Woodward, die het Watergate-schandaal in een reportagereeks hadden blootgelegd en zo uiteindelijk Nixons val zouden veroorzaken. In deze film, waarin u de Watergate-affaire bekijkt door de ogen van de 2 onderzoeksjournalisten, is Nixon als personage geheel afwezig, maar hierdoor juist alomtegenwoordig: u ziet hem niet maar zijn schaduw hangt dreigend over deze film. Stapje voor stapje leggen Carl Bernstein (Dustin Hoffman) en Bob Woodward (Robert Redford) de banden van de Watergate-inbrekers met ‘alle mannen van de president’ bloot en komen ze steeds dichter bij Nixons vertrouwelijkste medewerkers. De opnames met ‘Deep Throat’ (Hal Holbrook), hun hoge bron die hen met vage richtlijnen (‘follow the money’) hielp in hun speurtocht, maken de latente dreiging in deze paranoiathriller extra beklemmend. Pas in 2005 bracht de voormalige onderdirecteur van de CIA , Mark Felt, zelf aan het licht dat hij de echte ‘Deep Throat’ was.
In de film komt een van de bekendste filmshots voor die ooit in een bibliotheek zijn opgenomen: de camera die in de enorme leeszaal van de Library of Congress de twee over documenten gebogen onderzoeksjournalisten in bovenaanzicht filmt,  uitzoomt en langzaam naar de hoge koepel van de bibliotheek beweegt,  zodat Bernstein en Woodward geleidelijk steeds onbeduidender worden en uiteindelijk uit beeld verdwijnen. Het vogelperspectief symboliseert zo de nietigheid van de 2 piepjonge  journalisten die naar de speld in de hooiberg zoeken, schijnbaar machteloos  t.o.v. ‘the Powers that be’. Het tweede schijfje in de dvd-box bevat heel wat extra informatie over het maken van de film, interviews met de betrokkenen en een paar pessimistische beschouwingen: de kritische onderzoeksjournalistiek die Bernstein en Woodward verrichtten zou momenteel, ondanks overvloediger informatiebronnen, juist quasi onmogelijk geworden zijn door de snelle resultaten die media vandaag van journalisten verlangen.

In Nixon (1995), een biopic van Oliver Stone zet de regisseur in zijn theatrale en barokke stijl een indringend psychologisch portret neer van Nixon (gespeeld door Anthony Hopkins die hiervoor een Oscarnominatie kreeg) met verrassend meer mededogen voor de president dan we vooraf zouden verwacht hebben, de reputatie van Oliver Stone indachtig. Desondanks waren de erfgenamen van Nixon en de historicus en Nixonbiograaf als Stephen Ambrose (bekend van de door Spielberg verfilmde Band of Brothers-boeken) niet te spreken over de film, en zeker niet over het feit dat Nixon als een alcoholicus werd neergezet. Tegen beter weten in want Oliver Stone had het in dit geval wel bij het rechte eind: Nixon had wel degelijk een drankprobleem, zoals u ook in Eén man tegen de wereld van Tim Weiner kan lezen. Oliver Stone suggereert in zijn film met flashbacks dat Nixons moeilijke, armoedige jeugd, getraumatiseerd door een paar op jonge leeftijd gestorven broers en een moeilijke relatie met zijn autoritaire ouders,  veel van zijn latere karaktertrekken en diepe frustraties verklaart. En ook een portie complotdenken is bij Stone nooit ver weg: de moord op John F. Kennedy komt even ter sprake, vage banden met de maffia worden gesuggereerd … The Beast, een onzichtbare duistere kracht, gestoeld op de macht van grote bedrijven, kapitaal, de overheid en de media, bepaalt de geschiedenis van de VS na WO II – en zo ook de opgang en val van Nixon. Dat was het concept waar Stone bij het maken van deze film vanuit ging. Het beeld van het Systeem als een Wild beest komt zelfs expliciet ter sprake in een sleutelscène van de film, als Nixon een onverwacht bezoek brengt aan de tegen zijn beleid protesterende studenten en een gesprek met hen aanknoopt. Nogmaals blijkt hier dat Stone Nixon meer als een slachtoffer van een Systeem ziet dan als een voor zijn eigen misdaden verantwoordelijke, gevaarlijke man. Nixon is in elk geval een meeslepende, ietwat pathetische film, waarin de mens en politicus Nixon wordt voorgesteld als een tragische, wat duistere figuur die zijn ziel aan de macht verkoopt. Stones Nixon is geen verantwoordelijke crimineel, laat staan een monster of verpersoonlijking van het Kwaad.

De Nixon in een volgende film, Frost/Nixon (2006), komt ook al wat sympathieker over dan de Nixon uit boeken van kritische journalisten en historici. Regisseur Ron Howard maakte geen biopic maar beperkte zich tot de verfilming van één groot media-evenement, enkele jaren na het einde van zijn presidentschap: een reeks televisie-interviews (1977) waarin journalist David Frost met Nixon terugkeek op zijn carrière. De film is op zijn beurt een adaptatie van een toneelstuk van Peter Morgan dat in het Londense West End Theatre speelde. De rol van acteur Frank Langella, die zowel op het toneelpodium als in de film Richard Nixon speelde, overtreft de prestatie van Anthony Hopkins in de biopic van Stone: hij kreeg er trouwens eveneens een Oscarnominatie voor. Nixon wordt door Langella neergezet als een gewiekste, intimiderende man met een gezonde dosis cynische humor en zelfspot, die tot het uiterste gaat om zijn door Watergate vernietigde reputatie te herstellen. Zijn tegenspeler Michael Sheen zet journalist David Frost neer als een flamboyante playboy, gespecialiseerd in vlotte praatjes in luchtige en komische programma’s.  Frost wil door middel van een wereldwijd bekeken, hard interview met Nixon als journalist eindelijk eens ernstig genomen worden. De lat voor beiden ligt hoog maar hun belangen zijn compleet tegengesteld: Nixon wil een publieke rehabilitatie en hoopt daarvoor het journalistieke lichtgewicht Frost te kunnen gebruiken, Frost echter gaat voor niet minder dan een schuldbekentenis van Nixon. De voorbereiding van Frost loopt door eigen schuld in het honderd en in het eerste interview veegt Nixon met Frost de vloer aan. Maar Frost begraaft zich nadien in de Watergatedocumenten en langzaam keert het tij …
Frost/Nixon is ongetwijfeld de enige van de vier hier besproken films die een komische toets heeft, maar is ook vooral een historisch drama met thrillerallures, dankzij het knappe scenario waarin het verbaal-emotionele steekspel tussen Nixon en Frost handig tot een climax gedreven wordt …  Een geslaagde combinatie van humor, drama en spanning, die in totaal 5 Oscar-, 6 BAFTA- en 5 Golden Globenominaties kreeg maar geen ervan uiteindelijk kon verzilveren.
Eén kanttekening toch: in tegenstelling tot Oliver Stone, die zijn eigen, duidelijk gefictionaliseerde biopic slechts een ‘poging’ noemde ‘om de waarheid over Nixon te begrijpen’ stelde Peter Morgan het voor alsof hij met Frost/Nixon een zeer ‘waarheidsgetrouwe’  film gemaakt had. Maar het valt gewoon niet te ontkennen dat er in deze prent heel wat werd bijgekleurd en toegevoegd: Nixon heeft Frost nooit ’s nachts dronken opgebeld en als u het reële televisie-interview bekijkt dan wordt het duidelijk dat de film de lijn van het interview wel volgt, maar dat de dialogen allemaal spitser en snediger zijn gemaakt en gemonteerd. Frost was helemaal geen journalistieke minkukel, Nixon leefde na Watergate helemaal niet als een halve kluizenaar en koesterde nooit het wel zeer naïeve idee dat één interview zijn imago kon herstellen. Enzovoort.  Maar dat doet uiteraard niets af aan de kwaliteit van deze meeslepende film.

In The Assassination of Richard Nixon van Niels Mueller  bekijken we Nixon door de ogen van het labiele hoofdpersonage Samuel Byke (knappe rol van Sean Penn), een mislukte en gefrustreerde kantoormeubelenverkoper. Zoals in ‘All the president’s man’ is er in dit psychologisch drama van Niels Mueller immers geen acteur die de rol van de president op zich neemt, maar hier verschijnt Nixon wel degelijk in historische opnames, uitgezonden op televisietoestellen, waar Samuel Byke in de loop van de film met steeds meer afschuw naar kijkt. Een cruciale scène in de film is diegene waarin Bykes bedrieglijke en autoritaire baas naar de Nixon-op-televisie wijst en de timide, stuntelige verkoper Byke inpepert dat Nixon de allerbeste verkoper van  de VS is omdat hij zich twee keer tot president kon laten verkiezen,  met identiek dezelfde belofte: nl. dat hij de oorlog in Vietnam ging stoppen – terwijl hij de eerste keer zijn belofte gebroken had en de oorlog juist had geïntensiveerd.
Hoe meer klappen de eerlijke Byke in zijn persoonlijk, relationeel en professioneel leven krijgt, hoe meer hij de pedalen verliest, hoe meer hij bedrieger Nixon als het ultieme Symbool van het verrotte Systeem en het absolute Kwaad in persoon gaat beschouwen.  Wat hem uiteindelijk tot een wanhoopsdaad drijft … Er zijn duidelijke parallellen tussen Byke en het hoofdpersonage Travis Bickle (Robert De Niro) uit de klassieker Taxi Driver van Martin Scorsese, die na een gelijkaardig psychologisch proces eveneens door het lint gaat en het recht in eigen hand neemt. Maar in tegenstelling tot Travis Bickle is Samuel Byke verre van een puur fictieve figuur. Sean Penns personage is gebaseerd op het leven van de met psychische problemen worstelende Samuel Byck die, nadat hij als blanke tevergeefs bij de revolutionaire Black Panther-beweging had willen aansluiten, in 1974 een vliegtuig kaapte met de bedoeling om het op het Witte Huis te laten neerstorten en zo Nixon te vermoorden. (Of dacht u echt dat Al Qaeda de eerste was die op het idee kwam om een vliegtuig als een terroristisch wapen te gebruiken ?)

4 films, 4 verschillende Nixons. De  dreigende schaduw van een onzichtbare,  maar zijn macht misbruikende  Nixon hangt over Alan Pakula’s paranoïa-thriller All the President’s Men;  in Oliver Stones  biopic is Nixon een tragisch-getormenteerde, duistere figuur die zijn ziel juist aan de Macht verkoopt;  we krijgen  een revanchistische ex-president met gevoel voor humor en (zelf)spot in Ron Howards Frost / Nixon te zien, maar het hoofdpersonage van  Niels Muellers The Assassination of Nichard Nixon beschouwt hem dan weer als het symbool bij uitstek van een kwaadaardig en onrechtvaardig systeem. Oliver Stone en Peter Morgan hadden eigenlijk meer mededogen met Nixon  dan zijn laatste biografen.
Maar hoe dan ook: zelfs met een minimale interesse in deze Amerikaanse president met de allures van een Shakespeare-koning,  zult u van deze 4 dramatische en spannende films kunnen genieten.

Wouter De Raes, collectie geschiedenis