Een kortstondige kolonie: Santo-Tomas de Guatemala / Tu ne verras pas Verapaz

In bib Zuid vind je planken vol met boeken over Belgisch Congo en het huidige “Congo-Kinshasa”. Iedereen associeert immers het Belgische koloniale beleid met Congo en Leopold II. Maar tussen al die vrij veel uitgeleende boeken over Belgisch Congo staat een ten onrechte nauwelijks aangeroerd boek  over een zeer tijdelijke en vergeten Belgische kolonie, Santo-Tomas de Guatemala, een noodlottig elfjarig koloniaal experiment (1843-1854) van Leopold I. Ook Leopold I was immers  al vurig op zoek naar een kolonie, maar al zijn projecten zouden mislukken. De sociaal-economische toestand van België was begin de jaren 40 van de negentiende eeuw belabberd. Kolonies konden niet alleen als afzetmarkten en goedkope grondstoffenleveranciers dienen, maar Leopold I en zijn omgeving en de hoge geestelijkheid verkeerden ook in de waan dat aan de verpaupering en hoge criminaliteit in België kon verholpen worden door een aantal “bedelaars, dronkaards, dieven en andere sukkelaars” naar een overzees, beloofd land te verschepen. In 1841 werd er dan ook met de steun van Leopold I een “Belgische maatschappij van Volksplanting” opgericht, die van het bewind in Guatemala  een eeuwige concessie voor het grondgebied van het district Santo-Tomas kocht, met de bedoeling er een kolonie met honderden landgenoten op te starten.

Het boek, Een kortstondige  kolonie Santo-Tomas de Guatemala (1843 -1854) is geen academisch werk maar een “literaire documentaire” van letterkundige Stefan van den Bossche. Hij schetst  eerst in het kort het socio-economische en politieke kader waarin de kolonie tot stand kwam en beschrijft nadien de gebeurtenissen, conflicten, moeilijkheden en het snelle verval tout court van de kolonie. Maar zoomt vooral ook in op hoe in de 19^de eeuw eerst de voorgespiegelde idyllische mythe en romantische  droombeelden en nadien de uiteindelijke realiteit van Santo-Tomas weerklank kregen in populaire  liedteksten, reisverslagen,  poëzie en literair proza van zowel totaal onbekende als  meer gerenommeerde Belgische auteurs zoals bv. Theodoor van Rijswijck. De voorzichtige, geleidelijke overgang in de Belgische literatuur van romantiek naar realisme in de 19^de eeuw  laat zich in deze literaire geschiedenis van Santo-Tomas  uitstekend illustreren – zelfs spiegelen. In het laatste deel van het boek beschrijft van den Bossche  zijn persoonlijk bezoek  aan de huidige stad  en aan het Belgisch kerkhof met grafstenen van de kolonisten.

In vogelvlucht een schets van de gebeurtenissen in de kolonie. Honderden families, vooral uit de provincie Oost-Vlaanderen, werden door de Belgische overheden én de geestelijkheid  gelokt en geronseld met  onbetrouwbare beloftes en propagandacampagnes die  hen daar een schitterende toekomst voorspiegelden. Nadien werden ze verscheept naar de nog grotendeels te bouwen koloniale vestiging in de Guatemalteekse  kuststreek, niet zo ver van de monding van de Rio Dulce. De voorbereidende studie  die moest onderzoeken of daar een kolonie kon gevestigd worden stelde de omgeving daar doelbewust al veel te positief voor. Het ontbrak de kolonie snel aan financiële middelen, het werd van bij het begin een organisatorische janboel  en er ontstonden  conflicten tussen de kolonisten, bestuurders en de meegestuurde pater-jezuïeten, die de kolonisten  al snel een gedisciplineerd religieus regime probeerden op te leggen. De gebrekkige infrastructuur en het aanvankelijke gebrek aan afwatering in de nederzetting  in het extreem vochtige tropische klimaat hadden dodelijke gevolgen – al snel bezweken tientallen en uiteindelijk honderden  mensen aan malaria en andere toen nog vaak onbekende  tropische ziekten. Tientallen Belgen werden na enkele jaren al gerepatrieerd. In 1854 verklaarde de Belgische regering, na grote moeilijkheden met Guatemala over de concessie, de kolonie voor dood en begraven. 91 Belgen bleven echter op vrijwillige basis ter plaatse en keerden nooit terug.

Een uitstekende aanvulling na het lezen van dit  boek is de veel bekendere documentaire  “Tu ne verras pas Verapaz” van het cineasten-echtpaar An Van Dienderen en Didier Volckaert. De concessie van Santo-Tomas was immers in de Belgische volksmond bekend als “Verapaz”. Oorspronkelijk zou het Guatemalteekse district Verapaz de Belgische kolonie worden – maar dit werd snel ingeruild  tegen het district Santo-Tomas. Toch was het de naam “Verapaz” die in het geheugen en de mythische verbeelding zou blijven voortleven. Van Dienderen en Volckaert  larderen hun documentaire met door een voice-over voorgelezen citaten uit historische bronnen, maar belichten de voormalige kolonie in Santo-Tomas toch vooral vanuit een hedendaagse invalshoek.

Enerzijds fixeren ze zich op de nog overgebleven sporen van de Belgische kolonie in Santo-Tomas  én vooral op de  afstammelingen van de Belgische emigranten die toch in Santo Tomas bleven. Aan de hand van hun getuigenissen schetsen ze hoe deze tegen hun partiële, vaak slecht gekende  Belgische “identiteit” en afstamming aankijken. En hoe sommigen  nu juist “België” zien als een “El Dorado”, hoe anderen onder hen de kolonisatiepoging helemaal niet als “mislukt” zien en worstelen met het feit dat ze hun Belgische nationaliteit en paspoort dreigen te verliezen. Zonder dat de auteurs in de documentaire enige duiding of commentaar geven of één of andere deskundige aan het woord komt, wordt er nogal op een mild-ironische manier met het begrip “identiteit” in de documentaire omgegaan: er wordt wat “gespeeld” met Belgische symbolen &  clichés en met de begeleidende muziek (o.a. fragmenten uit de Brabançonne en  “Etrangère au paradis” van Gloria Lasso ). Ook de boodschap aan het begin van de aftiteling  van de film is een knipoogje: ‘Voor Inani Volckaert-Van Dienderen, die rond 27 juni verwacht wordt op Belgisch of Amerikaans grondgebied.’ Op die speels-ironische manier problematiseert  An Van Dienderen in de documentaire het begrip “identiteit”. Overigens zou “visueel antropologe” Van Dienderen in 2004, 2 jaar na de lancering van haar documentaire, aan de Universiteit Gent doctoreren  in de vergelijkende cultuurwetenschap.

Anderzijds gaan Volckaert en Van Dienderen in België in “Tu ne verras pas Verapaz” ook na hoe rond de laatste eeuwwisseling de mythe van Santo-Tomas/Verapaz nog weerklank vindt in België zelf. Bv. in de Gentse Muide waar een voormalig beluik, het ‘Sasseblindeke’ (dat nu enkel nog uit garageboxen bestaat), informeel veel beter bekend was als het “Verapaz”. Het was gelegen nabij het sas vanwaar een aantal  Gentenaars uit de verpauperde volkswijk per schip vertrokken zouden zijn naar Antwerpen, van waaruit ze met een vrachtschip naar dit zgn. Centraal-Amerikaanse “El Dorado” zouden oversteken. Een paar regels uit het  door oudere Muide-bewoners nog gekende Gentse volksliedje Verapa, dat de kolonie als een luilekkerland afschildert, worden als een leidmotief  in de documentaire een paar keer herhaald en gezongen:

“Wie goat er mee noar Verapa?
Doar moete wij nie wirke.
Eten en drenke op eu gemak,
Sloape gelijk een virke.”

De versie van Romain Deconinck probeert men  – altijd weer met dat knipoogje – in Santo Tomas aan één van de afstammelingen van de emigranten aan te leren…

Overigens wordt  de omgeving aan reizigers en toeristen die de niet zo ver van Santo-Tomas gelegen Rio Dulce bezoeken, zoals ondergetekende ook deed, door de toeristenindustrie nu nog verkocht  als een  paradijselijk oord met een prachtige tropische vegetatie…  De mythe leeft na 170 jaar ook op deze wijze nog voort.  Maar de toestand in de streek is verre van rooskleurig. Enkele jaren geleden werden er nog  4 Belgische toeristen aan de Rio Dulce ontvoerd en gegijzeld door een boerenbeweging.

Guatemala, geteisterd door corruptie, armoede, ongelijkheid, discriminatie van de indiaanse bevolking  en drugshandel  is over de laatste halve eeuw beschouwd veruit het gewelddadigste land van Centraal-Amerika.  Eén of ander El Dorado kan je daar al 200 jaar lang niet vinden.

Wouter De Raes, collectie geschiedenis

PS 1 Een aantal bekende auteurs (waaronder Rik Pinxten, Lieven Tavernier, Frank Caestecker, An Van Dienderen…) hebben ondertussen onder redactie van Elke Borghs en Jan Crab materiaal over Verapaz aangeleverd dat werd ontwikkeld tot een innovatieve applicatie. Hier een teaser: http://www.verapaz.be/

PS 2 De stad Gent doopte onlangs een nieuwe brug in de Oude Dokken tot de “Verapazbrug”. Meer informatie vind je hier.